GYNAECOLOGIE VAN EUROPA TOT IN AFRIKA

Reeds sinds 2012 werkt Marleen Temmerman aan de Aga Khan University in Nairobi, Kenia. Wij hadden het voorrecht haar tijdens enkele zoomsessies te spreken. Ze maakte even de tijd voor Flamboyant tussen haar vele vergaderingen en verantwoordelijkheden door.

Hoe verhoudt de gynaecologie van onze westerse verwende wereld zich tot die waar Marleen Temmerman dagelijks het beste van zichzelf geeft, wilden we weten, en we leerden veel meer. En hoe ziet zij verleden en toekomst? Met een gematigd roze, maar vooral een geëngageerde bril, zo blijkt.

Bevallen en opstaan?

Er zijn vrijwel geen fysieke verschillen tussen bevallende vrouwen in België en in Kenia. Maar binnen het kader van de gemedicaliseerde praktijk hier en nu, kan je de situatie in Afrika best vergelijken met die van onze (over)grootmoeders.

‘In een van de materniteiten waar ik werk, hebben we zo’n zestig à zeventig bevallingen per dag. Het is hier een drukte van jewelste. De primal scream is niet van de lucht bij de barende vrouwen, een schril contrast met de haast gewijde stilte die in een westers ziekenhuis heerst. Hier weet iedereen: als het stil wordt, moet je even zien of alles in orde is. Vergelijk het met een ambulance die komt aangereden: als de sirene volop loeit, is er hoop; als die niet klinkt, weten we dat het slecht nieuws is.’

De pijn van bevallen is universeel. In ons land grijpt men tegenwoordig snel naar een epidurale verdoving, en als die goed werkt, is er geen probleem, al heb je natuurlijk wel een anesthesist nodig. In het Verenigd Koninkrijk is gas her en der nog altijd een courant hulpmiddel omdat daar geen dokter voor nodig is. De vroedvrouw kan het zelf geven.

‘Ook in Afrika gaan vrouwen naar het ziekenhuis bevallen, als er tenminste een in de buurt is. In rurale gebieden bevalt men thuis, en daar zijn vrouwen meer bekend met het proces van baren, zowel van mens als van dier. Leven geven is vertrouwd. Maar in Nairobi heeft een doorsnee zestienjarige ook niks gezien. In sommige steden en klassen is de geboorte dus even gemedicaliseerd als in Europa.‘

‘Die dingen evolueren trouwens. Toen ik in 1988 in Afrika op mijn vierendertigste zwanger was, vroeg de gynaecoloog op 22 weken wanneer ik mijn keizersnede wou. Kennelijk was ik een risicozwangerschap omdat ik ouder was dan dertig voor mijn eerste kind. In privéziekenhuizen kwam 50 à 60 procent van de baby’s op de wereld via een keizersnede. Dat werd gezien als veiliger, of als een teken dat je welgesteld was. Je kon het je permitteren. Momenteel zijn er nog steeds massaal veel keizersnedes, vooral als pijnbehandeling omdat er geen epidurale voorradig is.’

Met borstvoeding had je ook zo’n evolutie: eerst waren het vooral armere vrouwen die de borst bleven geven. Wie geld had, zag flesjes als ‘beter’. Dertig jaar later is het omgekeerd: nu is een flesje voor de lagere sociale klasse en de ‘slimmen’ geven de borst.

Maandelijks zeer

85% van menstruerende vrouwen ervaart pijn tot veel pijn.

Eén derde van hen kan niet goed werken of sporten tijdens de maandstonden. Veel vrouwen voelen zich somber, extra prikkelbaar en meer vermoeid.

Ongeveer 10% van alle vrouwen heeft last van écht pijnlijke maandstonden, ongeacht etnische afkomst of regio. Wereldwijd gaat het om zo’n 200 miljoen vrouwen. Daar mag dus echt wel wat aandacht aan besteed worden.

Hoeveel meisjes en vrouwen afzien van hun maandstonden is erg verschillend. De een moet ’s avonds met

warme melk en een pittenkussen op haar buik of rug naar bed, de ander weet van niks en nog een ander kan gewoon niet uit bed. Het menstruatiespook gedraagt zich bij iedereen anders.

Maar… dokters zijn het er vandaag over eens dat maandstonden niet invaliderend mogen zijn. Met de juiste

behandeling moet het voor de meeste meisjes en vrouwen leefbaar zijn.

Toch blijft dit een taboeonderwerp van jewelste. Ook nu nog is erover praten met een arts taboe. Alsof de ‘erfzonde’ echt is… Meisjes moeten in stilte lijden, desnoods een pijnstiller nemen en vooruit met de geit.

Nochtans weegt het ‘afzien’ ook mentaal. Het is oorzaak van onzekerheid (Ben ik wel normaal? Durf ik wel naar school?), maar ook van depressie... Eén miljoen Belgen neemt antidepressiva, het grootste deel zijn vrouwen. Mogelijk speelt het maandelijks pijnlijk gebeuren een rol, dus dit verdient voldoende aandacht.

Ook bespreekbaar in Afrika

Traditioneel zagen meisjes al-dan-niet-pijnlijk ongesteld zijn als een van de dingen des levens, en ook vandaag nog moeten meisjes in rurale delen van Afrika het nemen zoals het komt.

Uiteraard is dat ook het geval in een groot deel van de wereld.

Vergelijk het met de situatie hier, 30 of 40 jaar geleden: we hadden stoffen maandverband dat je moest wassen, een plastic broekje en desnoods een aspirientje. Maar we bleven zeker geen drie dagen weg van school.

Wereldwijd krijgt het probleem meer aandacht, ook in Afrika waar een aantal ngo’s inzetten op de aanpak van menstruatie. Zoals in België zorgen ze voor maandverband zodat meisjes geen school hoeven te missen. Want scholing is een kans op emancipatie, een goede opleiding geeft meisjes kansen.

Meisjes met klachten rond menstruatie hebben ook meer en meer toegang tot behandeling. De problemen worden in Kenia tegenwoordig openlijk besproken, ook in de media.

Wat doe je?

‘Wat raad ik meisjes met pijnlijke maandstonden aan? Het is een verhaal van gradatie. Eerste stap: leer ermee omgaan.

Dan, bij het ‘maandelijkse zeer’, neem een pijnstiller. Als dat niet volstaat, of als de bloedingen overvloedig zijn, kan een contraceptiepil een oplossing bieden, zeker bij jonge vrouwen met eventueel risico op ongewenste zwangerschap. Elke cyclus wordt er baarmoederslijmvlies opgebouwd in afwachting van

een eventuele innesteling van een bevrucht eitje. De pil zorgt dat er minder slijmvlies wordt opgebouwd en dus dat de bloeding minder heftig is. Volstaat de contraceptiepil niet, dan kan de dokter een pil geven die je blijft doornemen, wat nog minder slijmvlies geeft.

Pijnlijke maandstonden zijn niet noodzakelijk het gevolg van endometriose (zie kader), een aandoening met veel gezichten waarvan de oorzaak nog niet duidelijk is. Maar als er sprake is van endometriose, bestaan ook daar behandelingen voor.’

ENDOMETRIOSE, WAT IS HET?

De cellen die elke maand in de baarmoeder worden aangemaakt ter voorbereiding van een zwangerschap, kunnen via de eileiders migreren in het lichaam van de vrouw. Meestal worden die reizende cellen gewoon afgebroken maar soms krijgen ze de kans om zich in de buik in te planten, bijvoorbeeld op de eierstokken of in het buikvlies. Ze vormen daar ‘chocoladecysten’ (zo genoemd naar de kleur van oud bloed). Die cysten gaan, aangestuurd door hormonen, elke maand meegroeien met het baarmoederslijmvlies. Ze gaan elke maand ook bloeden, maar dat bloed kan niet naar buiten, wat dan weer extra problemen geeft.

Bij sommige meisjes en vrouwen geeft dat helemaal geen klachten. Af en toe wordt endometriose heel toevallig vastgesteld, bijvoorbeeld bij een sterilisatie. Maar sommige vrouwen hebben minder geluk en ervaren pijnklachten, continu of bij de menstruatie. Ook de vruchtbaarheid kan verminderen als gevolg van endometriose. Soms zitten de cellen tegen de achterwand van de vagina en dat geeft erge pijn bij seks. Of ze groeien in de darmen, wat chronische pijn en een opgezwollen buik kan veroorzaken. De symptomen bij endometriose zijn dus heel verschillend. Voor sommige vrouwen volstaat zware pijnmedicatie niet tijdens de menstruatie. Anderen hebben zelfs continu pijn waar de cysten zich geïnstalleerd hebben.

Endometriose-kliniek: lapje tegen het bloeden?

De diagnose en de behandeling van endometriose is fel verbeterd de laatste jaren. ‘In het ziekenhuis in Kenia hebben we net een endometrioseen pijnkliniek opgericht. Vaak zijn het vrouwen zelf die zich daarvoor engageren en zich organiseren in bijvoorbeeld een soort van ngo of women’s group. In Kenia is er elk jaar zelfs een Endometriosis Day op de universiteit. Er is een medisch luik door gynaecologen, maar er is ook inbreng rond psychologie en welzijn, er zijn getuigenissen van vrouwen rond pijnbestrijding, vruchtbaarheid, … Dit alles wordt ondersteund door de Endometriosis Foundation of Kenia. Vrouwen die moeilijk zwanger worden door endometriose, kunnen in universitaire centra terecht bij gespecialiseerde teams.’ Endometriose komt over de hele wereld even vaak voor en een erfelijk element is moeilijk te detecteren. In Europa en bij de hogere klasse in Afrika zal de diagnose natuurlijk veel sneller worden gesteld, vaak via een laparoscopie. Maar ook hier: als je ergens ruraal leeft als meisje, heb je pech en moet je ermee leven.

Wat is de behandeling?

Vaak is de pil doornemen een goede behandeling, maar als er veel letsels zijn, moeten we chirurgisch de letsels verwijderen en nadien de pil voorschrijven.

Een blik terug

‘Een van de grootste indicatoren van ongelijkheid in de wereld, is de gezondheid van vrouwen en hun rechten.’ In het westen is zelfbeschikking van de vrouw een recht. Of ze kinderen willen of niet, bijvoorbeeld, bepalen vrouwen zelf. Maar dat is zeker niet zo overal ter wereld. In 1994 was er de Cairo International Conference on Population and Development. Daar werd voor het eerst in de geschiedenis het begrip ‘reproductieve rechten’ erkend, het recht van een meisje/vrouw om zelf te bepalen wanneer, met wie en hoeveel kinderen ze wil. Buiten de westerse wereld is er nog altijd veel moedersterfte en is women agency, zelfbeschikking, geen evidentie. Ook seksueel geweld blijft een issue. Maar er is vooruitgang, en dan vooral omdat de pil beter beschikbaar is. Ook hier in onze westerse wereld, moeten we waakzaam blijven: verworven rechten kunnen worden teruggedraaid. Denk maar aan Roe vs Wade in de VS, of aan de situatie in Iran. Zoals Simone de Beauvoir het zei: vrouwenrechten zijn mensenrechten, maar we moeten erover blijven waken. Waar mensenrechten worden geschonden, is dat voor vrouwenrechten nog meer het geval.

Een blik vooruit

Climate change is de grootste uitdaging, maar dan mag het niet enkel gaan over onze ecologische voetafdruk. In de debatten wordt er amper gesproken over de rol van population growth. Bevolkingsgroei leidt tot ontbossing en roofbouw op de planeet. Al die mensen moeten immers ergens wonen, eten, … Wereldwijd zijn er 250 miljoen vrouwen op zoek naar voorbehoedsmiddelen om het aantal kinderen te beperken of te spreiden. Het verzekeren van toegang tot contraceptie kan een enorm effect hebben op klimaat en milieu. Het is daarom belangrijk om die twee agenda’s – ecologie en recht op zelfbeschikking bij voortplanting van vrouwen – bijeen te brengen.

Wil je meer weten?

https://www.endometriose.nl of op de sites van de universitaire ziekenhuizen • https://www.endofound.org/-/philippe-koninckx • https://endosisterseastafrica.org/

https://www.radboudumc.nl/nieuws/2019/menstruatieklachten-belemmeren-dagelijks-functioneren • https://www.facebook.com/Endometriosiskenya/